تالاسمی بتا چیست ؟

تالاسمی بتا ( به انگلیسی : Beta thalassemia ) نوعی بیماری تالاسمی است که در افرادی که زیر واحد پروتئینی بتا هموگلوبین به میزان کافی تولید نمیشود به وجود می آید. این بیماری در مردم نواحی مدیترانه نظیر یونان و ایتالیا، ایران، شبه جزیره عربستان، آفریقا، جنوب آسیا و جنوب چین یافت میشود.

تالاسمی بتا در اثر نقص در تولید زنجیره بتا ایجاد می­شود ،این بیماری با کاهش سنتز زنجیره بتا تشخیص داده می‌شود و منجر به آنمی هیپوکرومیک میکروسیتیک می‌گردد.. وراثت این بیماری به صورت اتوزومال مغلوب است و در نتیجه والدین ناقل به احتمال 25 درصد ممکن است صاحب فرزند بیمار شوند. تشخیص پیش از تولد تالاسمی بتا در دو مرحله تشخیص ناقلین (مرحله اول) و تشخیص پیش از تولد (مرحله دوم ) انجام می­گیرد. کلیه این آزمایشات در آزمایشگاه ژنتیک پزشکی ژن آزما قابل انجام است.

اطلاعات تخصصی درباره تالاسمی بتا :

کلاستر ژنی بتا ( ژن بتا تالاسمی ) روی کروموزم 11 انسان قرار دارد. در این کلاستر علاوه بر ژن بتا گلبولین ژن‌ های دلتا (δ)، گاما (Gγ, Aγ) و اپسیلون (ε) نیز قرار دارد.

در حالی که افراد نرمال و سالم دو نسخه از ژن بتا دارند (β/β) شدت بیماری تالاسمی در بیماران بستگی به نوع جهش ژن در این افراد دارد. بعضی از جهش‌ های ژن بتا مثل حذف‌ های ژنی باعث میشود تولید این پروتئین به طور کامل از بین برود (β0) این امر سبب بروز انواع شدید بیماری میشود ولی در برخی جهش‌ ها مانند جا به‌ جایی هایی در نواحی تنظیمی ژن ، منجر به کاهش میزان تولید این پروتئین میشوند (β+) که این مورد اخیر سبب بروز انواع خفیف تر این بیماری خواهد شد.

بطور معمول سه گونه تالاسمی بتا وجود دارد که با توجه به آثار آنها بدن از خفیف تا شدید تقسیم بندی میشوند. از این رو درک تفاوت بین گونه‌ های مختلف تالاسمی مهم است.

• تالاسمی مینور یا صفت تالاسمی بتا

در این حالت نقص هموگلوبین به حدی نیست که باعث اختلال در عملکرد هموگلوبین شود و فرد حامل صفت ژنتیکی بتا تالاسمی است. این فرد معمولا به جز یک‌ کم خونی خفیف، مشکل دیگری را نشان نمیدهد.

افراد ناقل (Minor) یعنی افرادی که به ظاهر سالم هستند ولی مبتلایان به خصیصه بتا تالاسمی نامیده می‌شوند ( Triat ) به دو صورت β/β0 و β/β+ دیده می شوند.

 

• تالاسمی بینابینی :

بیماران دارای تالاسمی بینابینی ( ژنوتیپ β+/β+ ) فنوتیپ حد واسط نشان میدهند. در حقیقت این افراد معمولاً زندگی نرمال دارند اما بسته به شدت کم خونی در مواردی چون بیماری و یا بارداری نیازمند دریافت خون می‌شوند.

البته گاهی اوقات دیده شده در این افراد کمبود پروتئین بتا در هموگلوبین به اندازه‌ ای است که منجر به کم خونی نسبتاً شدید و اختلالات قابل ملاحظه‌ ای در سلامت فرد نظیر بد فرمی‌ های استخوانی و بزرگی طحال می شود. در این مرحله طیف وسیعی از علائم وجود دارد. تفاوت کم بین علائم تالاسمی بینابینی و فرم شدیدتر (تالاسمی ماژور) یا تالاسمی بزرگ میتواند گیج کننده باشد. به دلیل وابستگی بیمار به تزریق خون، فرد را در گروه تالاسمی ماژور قرار میدهند.

بیماران مبتلا به تالاسمی بینابینی برای بهبود کیفیت زندگی و نه برای نجات یافتن، به تزریق خون نیازمندند.

 

• تالاسمی ماژور یا کم خونی Cooley’s Anemia

این مرحله شدیدترین فرم بتا تالاسمی میباشد که کمبود شدید زیر واحد پروتئینی بتا در هموگلوبین منجر به یک‌ کم خونی تهدید کننده حیات میشود. در این حالت فرد به انتقال خون منظم و مراقبت‌ های طبی فراوانی نیازمند میشود. انتقال خون مکرر در طول عمر منجر به تجمع بیش از حد آهن می شود. که این موضوع باید توسط تجویز عوامل Chelator کمک کننده جهت جلوگیری از مرگ و نارسایی ارگان‌ ها درمان شوند. افراد ماژور β0 /β0 و β0 /β+ کم خونی شدید دارند.

گلبول‌ های قرمز این افراد ناکارآمد هستند. تولید خون در مغز استخوان های این افراد شدت مییابد که این امر در دراز مدت باعث تغییر شکل استخوان‌ ها به ویژه پهن تر شدن آنها میشود. همچنین این بیماران نیاز به دریافت خون دارند که بیماران را با عوارضی چون افزایش میزان آهن رو‌ به‌ رو میکند. به دلیل کم خونی و بالا رفتن آهن بدن نارسایی قلبی و آریتمی (ناهماهنگی ضربان قلب) نیز ایجاد می شود. پوست زرد رنگ، تغییرات در کبد، طحال و مثانه دیده میشود.

روشهای تشخیص تالاسمی بتا چیست؟

در بخش قبل از سایت بهترین آزمایشگاه ژنتیک اصفهان آزمایشگاه ژن آزما به معرفی تالاسمی بتا و انواع آن پرداختیم در این نوشته بررسی روشهای شخیص تالاسمی بتا می پردازیم تا پایان همراه ما باشید.روشهای تشخیص تالاسمی بتا به دو روش مستقیم (تعیین موتاسیون) و روش غیر مستقیم (مطالعه پیوستگی ژنی) انجام می­گیرد. پیش از انجام آزمایش ژنتیکی دقیقاً باید مشخص شود که هر دو نفر زوجین قطعاً ناقل بتا تالاسمی باشند. بنابراین آزمايشات CBC و الكتروفورز هموگلوبين انجام می­گیرد و ميزان HbA2، HbF و سایر واريانت­ها (در صورت وجود) مورد بررسي قرار می­گيرد (MCV<80 fl, MCH<27 pg, HbA2≥3.5). پس از بررسي دقيق نتايج آزمايشات خون نوع آزمايشات مولكولي مشخص مي­شود.

براي تشخيص قبل از تولد انجام توأم آزمايش­های تعيين موتاسيون ARMS (روش مستقيم ) و مطالعه پيوستگي ژني RFLP ( روش غير مستقيم ) ضروري است.

روش مستقیم تشخیص تالاسمی بتا

در روش مستقیم براي تعيين موتاسيون در ژن بتا گلوبين جهش­های شايع کشور براي زوجين يا فرزند مبتلاي آنها به روش ARMS-PCR مورد بررسي قرار می­گيرد. از جمله جهش‌های شایع IVS-5, CD8/9, CD39, CD44 , IVS II-1 , IVS1-110 IVSI-1,IVSI-6, IVSI-25, CD5 , و CD30است.

در صورتی که جهش ژنی در فرد جزء این جهش های شایع نبود با روش توالی یابی تغییر رخ داده در ژن شناسایی می‌شود.

روش غیر مستقیم تشخیص تالاسمی بتا

روش غیر مستقیم تعیین پیوستگی ژنی (RFLP) نیز براي زوجين و فرزند مبتلاي آنها و در صورت نداشتن فرزند مبتلا برای والدین پدر و والدین مادر انجام  می­شود.  در این روش از نشانگر‌های ژنتیکی (مارکرها) مختلف استفاده می‌شود.

مرحله دوم تشخيص قبل از تولد تالاسمی بتا براي کساني صورت می پذيرد که مرحله اول را قبل از بارداري و يا درهفته های اولیه بارداري انجام داده اند و وضعیت مولکولی آنها مشخص شده است. در این حالت آزمایشگاه خانواده را برای گرفتن نمونه جنینی به مرکز مورد اعتماد معرفی می­کند. جهت گرفتن نمونه CVS لازم است سن بارداري بعد از هفته دهم بارداری باشد (تاييد شده از طريق سونوگرافی). هم چنين گروه خوني مادر مشخص شود. نمونه جنيني مي بايست به همراه DNA والدين براي تعيين موتاسيون به روش مستقیم و روش غيرمستقيم مورد آزمايش قرار گيرد.

در صورتيکه جنين از نظر موتاسيون و روش غيرمستقيم شبيه مادر باشد تاتید عدم آلودگی نمونه جنین با نمونه مادری ضروري است. به این منظور نشانگرهای ژنتیکی (مارکر‌ها) مختلف مورد استفاده قرار می­گیرند تا زمانی که بتوان نمونه مادر و جنین را از هم تفریق داد.

روش انجام آزمایش تشخیص تالاسمی بتا

براي تعيين موتاسيون در ژن بتا گلوبين حداقل مي بايست ۲۰ جهش شايع کشور که توسط محققين تعيين شده اند. ( جدول زیر) براي زوجين يا فرزند مبتلاي آنها به روش ARMS-PCR مورد بررسي قرار گيرد ( چنانچه موتاسيون از طريق فرزند بيمار خانواده مشخص شده باشد جهت تاييد موتاسيون يافت شده، والدين بيمار بايد مورد بررسی قرار گيرند). استفاده از نمونه های مشخص شده قبلی (کنترلها) در هر مورد ضروری است.

جدول موتاسيونهای شايع بتا تالاسمی در ايران:

IVSII-1 (G to A)              Fr8-9 (+G)          IVSI-110 (G to A)       IVSI-5 (G to C)         C36-37 (-T)
IVSI-1 (G to A)         CD30 (G to C)               CD39 (C to T)              CD44 (+T)           CD5 (-CT)
CD22 (G to T)               -۲۵del                        C82-83 (-G)   IVSII-745 (C to G)     CD15 (G to A)
-۲۸ (A to G)        IVSI-128 (T to G)              CD 8 (-AA)               CD37 (G to A)            -۸۸ (C to T)

بتاتالاسمی می‌تواند به علت وجود بیش از ۳۰۰ نوع جهش در ژن HBB ایجاد گردد. و بسته به تعلق نژادی بیمار نوع جهش‌های شایع مورد بررسی متفاوت می‌باشد.

در صورت عدم و جود جهش شايع، كل ناحيه ژن HBB توالي يابي يا DNA Sequencing مي شود.

کلیه نمونه‌های جنینی جهت تعیین فرزند- والدی یا Paternity و رد احتمال maternal contamination با استفاده از STRهای مختلف مورد آزمایش DNA Finger Printing قرار می‌گیرند.

مطالعه پيوستگي ژني ( بررسیRFLP ، SNP و … ) براي زوجين و فرزند مبتلاي آنها و در صورت نداشتن فرزند مبتلا برای خانواده آنها انجام می شود.

در روش غير مستقيم مشروط بر اينکه موتاسيون هر دو (زوجين) مشخص باشد حداقل يک محل گويا کافی می باشد. برای يافتن محل گويا می بايست حداقل ۵ محل از محلهای زير مورد بررسي قرار گيرند. (بهتر است بررسي با ماركرهاي داخل ژن بتا آغاز گردد .

نمونه های مورد نیاز:

۱۰ سی سی خون وریدی آغشته به EDTA برای تشخیص فرد مبتلا و تعیین ناقل بودن فرد، نمونه جفت یا آمنیون برای تشخیص قبل از تولد

علت بتا تالاسمی

انواع مختلف بتا تالاسمی بر اساس تعداد ژن های آسیب دیده آن عبارتند از:

تالاسمی مینور

فرد مبتلا به تالاسمی مینور تنها یک کپی از ژن بتا تالاسمی آسیب دیده به همراه یک ژن کاملاً طبیعی زنجیره بتا را دارد. گفته می شود که این فرد از نظر بتا تالاسمی هتروزیگوت است که یک ژن آسیب دیده و یک ژن سالم دارد. افراد مبتلا به تالاسمی مینور کم خونی خفیف و سطح هموگلوبین کمی دارند. این بیماری شبیه به کم خونی فقر آهن است با این تفاوت که افراد مبتلا به تالاسمی مینور سطح طبیعی آهن را در خون خود دارند. تالاسمی مینور نیازی به درمان خاصی ندارد و مصرف مکمل های آهن در این افراد توصیه نمی شود.
تالاسمی مینور بیشتر به انواع زیر تقسیم می شود:

تالاسمی اینترمدیا (intermedia) که باعث کم خونی متوسط تا شدید می شود.
مینیمال تالاسمی که در آن علائم بسیار کمی بروز می کند و حتی ممکن است مبتلایان هیچ علائم ظاهری نداشته باشند.

تالاسمی ماژور

بتا تالاسمی ماژور، شایع ترین نوع تالاسمی است.

کودکانی که با این بیماری متولد می شود دارای دو ژن آسیب دیده بتا تالاسمی هستند و هیچ ژن طبیعی زنجیره بتا را ندارند و به اصطلاح بتا تالاسمی هموزیگوت شناخته می شوند. کودکان مبتلا به تالاسمی ماژور در هنگام تولد، کاملا طبیعی به نظر می رسند چون این کودکان در بدو تولد هنوز هموگلوبین جنین (HbF) را دارند که این هموگلوبین باعث می شود کودک هنگام تولد از اثر تالاسمی ماژور محافظت شود.

اما در مبتلایان به این بیماری، کم خونی در ماه های اول پس از تولد شروع و به تدریج شدیدتر و باعث اختلال در رشد و تغذیه کودکان می شود. کودک به دلیل خستگی ناشی از کمبود اکسیژن در هنگام تغذیه با مشکل روبرو شده و در پی آن ممکن است علائمی مانند، دوره های تب، اسهال و سایر مشکلات روده ای بروز دهند. مبتلایان به این بیماری به تزریق مکرر خون نیاز دارند. ژن بتا تالاسمی بطور مساوی در بین مردم توزیع نشده است. به عنوان مثال، در افراد با نژاد ایتالیایی و یونانی نسبتا شایع تر است که هر دو از جمعیت مدیترانه ای هستند. به همین دلیل، تالاسمی ماژور، را کم خونی مدیترانه نامیده شده است.

تشخیص نوع تالاسمی بسیار مهم است و باید توسط متخصص اختلالات خونی یا هماتولوژیست صورت بگیرد. چون در برخی موارد ممکن است برای مبتلایان تالاسمی اینترمدیا با تشخیص اشتباه کم خونی فقر آهن، مکمل های آهن تجویز شود. این در حالی است که آهن زیاد می تواند برای این بیماران مضر باشد.

عوامل خطر بتا تالاسمی

بتا تالاسمی یک بیماری ژنتیکی است که از یک یا هر دو والدین به فرزندان منتقل می شود. تنها عامل خطر آن، داشتن سابقه خانوادگی بتاتالاسمی است.

علائم بتا تالاسمی

افراد مختلف مبتلا به این بیماری بر اساس نوع بیماری، علائم متفاوتی خواهند داشت.

علائم بتا تالاسمی ماژور در کودکان

در کودکان مبتلا علائم این بیماری در اوایل زندگی بروز می کنند، که این علائم عبارتند از:

• اشتهای ضعیف
• رندگ پریدگی پوست
• ابتلا به عفونت های مکرر

با گذشت زمان علائم بیشتری مانند رشد کند، تورم شکمی و پوست زرد (زردی) ظاهر می شوند. در صورت عدم درمان به موقع در این کودکان، طحال، کبد و قلب آن ها بزرگ می شوند و استخوان ها شکننده و ضعیف شده و تغییر شکل پیدا می کنند. مبتلایان به این بیماری به تزریق خون مکرر نیاز دارند و ممکن است طول عمر طبیعی نداشته باشند. آهن در قلب و اندام های دیگر از انتقال خون ایجاد می شود که می تواند باعث نارسایی قلبی در اوایل نوجوانی یا اوایل دهه 20 شود.

علائم تالاسمی intermedia

این نوع بیماری می تواند باعث بروز علائم کم خونی متوسط تا شدید در بیماران شود، از جمله:

• خستگی شدید
• طحال بزرگ شده
• رنگ پریدگی پوست
• استخوان های ضعیف
• رشد آهسته یا با تاخیر

عوارض بتا تالاسمی چیست و درمان آن چگونه است؟

عوارض بتا تالاسمی بسته به نوع آن متفاوت است:

حداقل تالاسمی عوارض بسیار خفیفی دارد و به طور کلی مشکلی ایجاد نمی کند. اما فرد حامل ژن های معیوب این بیماری خواهد بود.
تالاسمی اینتر مدیا می تواند بر اساس شدت کم خونی باعث ایجاد برخی عوارض شود. این مشکلات شامل تاخیر در رشد، ضعیف شدن استخوان و طحال بزرگ شده است.
بتا تالاسمی ماژور باعث بروز مشکلات اساسی تر و حتی مرگ زودرس شود.
عوارض آن ممکن است شامل موارد زیر شود:

• دیابت
• تاخیر در رشد
• مشکلات قلبی
• کم کاری تیروئید
• کلیه بزرگ شده
• طحال بزرگ شده
• مشکلات کبدی و مثانه
• مشکلات استخوانی در صورت

هشدار:
در بیماران مبتلا به بتا تالاسمی نباید هیچ مکمل آهنی به طور خودسرانه مصرف شود.

زندگی با بتا تالاسمی

زندگی مبتلایان به بتا تالاسمی ماژور یا اینتر مدیا، ممکن است چالش برانگیز باشد. بیماران مبتلا باید یک روند درمانی که شامل تزریق منظم خون می باشد را برنامه ریزی و رعایت کنند. برنامه درمانی این بیماران می تواند شامل درمان برای از بین بردن آهن اضافی از بدن (آهن تراپی) و یا آزمایش خون و معاینات جسمی منظم باشد. جلوگیری از ابتلا به عفونت در این بیماران بسیار مهم است.

الگوی ژنتیکی وراثت بتا تالاسمی

والدین كودكان مبتلا به تالاسمی ماژور، خودشان مبتلا به تالاسمی مینور با یك ژن آسیب دیده بتا تالاسمی هستند. والدینی که ژن های آسیب دیده این بیماری را دارند احتمال دارد الگوی وراثتی ابتلا به تالاسمی در فرزندان آن ها به صورت زیر باشد:

25٪ تالاسمی ماژور (با هر دو ژن معیوب برای بتا تالاسمی)
50٪ تالاسمی مینور (تنها با یک ژن معیوب برای بتا تالاسمی)
25 %. chance احتمال داشتن فرزند بدون تالاسمی ماژور یا جزئی (با دو ژن طبیعی برای زنجیره های بتا)

درمان تالاسمی ماژور

نوزادان مبتلا به تالاسمی ماژور به دلیل وجود فرم خاصی از هموگلوبین موجود در جنین در بدو تولد سالم به نظر می رسند. اما سرانجام، این هموگلوبین با هموگلوبین معیوب جایگزین می شود. علائم بیماری اواخر اولین دوران کودک ظاهر می شوند. کودک به دلیل بزرگ شدن کبد و طحال (هپاتوسپلنومگالی) و زردی ،تحریک پذیری، عقب ماندگی در رشد، تورم شکم شناسایی می شود. بروز این علائم ممکن است با کم خونی شدید و پارگی گلبول های قرمز (کم خونی همولیتیک) همراه شود.

کودک مبتلا به تالاسمی ماژور به تزریق خون مداوم نیاز دارد. تزریق خون در بیماران ممکن است باعث بروز عوارضی مانند افزایش بار آهن را ایجاد کند. در این بیماران، درمان اولیه به تسکین علائم بیماری کمک می کند. برخی بیماران ممکن است واجد شرایط پیوند مغز استخوان یا سلول های بنیادی باشند. محققان امیدوارند ژن درمانی یک درمان بالقوه در آینده باشد که بتوانند تالاسمی ماژور را با وارد کردن ژن زنجیره بتا معمولی از طریق ژن درمانی یا روش دیگر پزشکی مولکولی درمان کنند.

اما به طور کلیدرمان بتا تالاسمی بر اساس، سن، وضعیت بیمار و سابقه پزشکی انتخاب می شود و می تواند شامل موارد زیر باشند:

• تزریق منظم خون
• آزمایشات ژنتیکی
• پیوند مغز استخوان
• مصرف روزانه فولیک اسید
• جراحی برای برداشتن کیسه صفرا
• بررسی های منظم عملکرد قلب و کبد
• در صورت لزوم جراحی برای برداشتن طحال
• داروها برای کاهش آهن اضافی از بدن (آهن تراپی آهن)

 

 

جهت انجام آزمایش ژنتیک با مجرب ترین و باتجربه ترین  متخصصین بهترین آزمایشگاه ژنتیک اصفهان ژن آزما مشورت نمایید.

بازگشت به واژه نامه تخصصی